პატაუს სინდრომი
პატაუს სინდრომი არის ერთ-ერთი დიდი ხნის განმავლობაში აღმოჩენილი და შესწავლილი ქრომოსომული დაავადება. ჯერ კიდევ 1657 წელს ამ დაავადების სიმპტომები ერასმუს ბართოლინმა აღწერა, თუმცა მხოლოდ 1960 წელს ექიმმა კლაუს პატაუმ, რომლის სახელიც მიიღო, დაამტკიცა, რომ ეს გენეტიკური დეფექტით იყო პროვოცირებული. საინტერესოა, რომ პატაუს სინდრომის ხშირი შემთხვევები დაფიქსირდა წყნარი ოკეანის კუნძულების ტომების მცხოვრებთა შორის, რამაც საფუძველი მისცა ვიფიქროთ, რომ დაავადების ძირითადი მიზეზი ატომური ბომბების საველე ტესტების შედეგად რეგიონში გავრცელებული რადიაცია იყო.
ჩვეულებრივ, ადამიანის ქრომოსომების ნაკრები შეიცავს 44 ჰომოლოგიურ (დაწყვილებულ) და ორ სქესის ქრომოსომას. სხვადასხვა მიზეზის გამო, ძალიან იშვიათ შემთხვევებში, ემბრიონის უჯრედული დაყოფის დროს ქრომოსომების განსხვავებისას შესაძლებელია შეცდომები, რის გამოც ხდება ანევპლოიდი - კარიოტიპის ცვლილება.შემთხვევა, როდესაც ხდება დამატებითი ქრომოსომის სინთეზი, განისაზღვრება, როგორც ტრიზომია.
ფაქტობრივად, პატაუს სინდრომი არის ადამიანის გენომის პათოლოგიური მდგომარეობა, რომელშიც ვლინდება დამატებითი მეცამეტე ქრომოსომა. ამასთან დაკავშირებით დაავადებამ მიიღო სამეცნიერო სახელწოდება ტრისომია 13. ამ პათოლოგიის სიხშირე 1:7000 აღწევს, მაგრამ ჩვეულებრივ ეს მაჩვენებელი მერყეობს 1:10000-1:14000-ის გარშემო. ტრიზომია 13-ის მქონე პაციენტების სქესობრივი თანაფარდობა არის დაახლოებით 1:1. ამ დაავადებით ახალშობილთა დამახასიათებელი მახასიათებელია 25-30%-ში ჭეშმარიტი პრენატალური ჰიპოპლაზია, რომელიც ვლინდება ნორმალურ გესტაციურ ასაკში (მცირე ნაადრევობის გარეშე)..
ტრისომია 13-ის სტრუქტურა შედგება სხვადასხვა განვითარების დეფექტისაგან:
- ცენტრალური ნერვული სისტემა - მიკროცეფალია, ჰოლოპროენცეფალია (ნახევარსფეროების დეფექტები ფორმირების ეტაპზე), ზურგის ტვინის მენინგომიელოცელე, მოტორული და გონებრივი დეფექტები;
- პერიფერიული ნერვული სისტემა და სენსორული ორგანოები - მიკროფთალმია, კატარაქტა, ყურის დეფორმაცია;
- კუნთოვანი სისტემა და კანი - ზედმეტი თითები, ჭიპის თიაქარი (ომფალოცელე), ზედა (ტუჩის ნაპრალი) და სასის გაყოფა (სასის ნაპრალამდე), ამობურცული ქუსლი, კანის ან თმის არარსებობა (ყველაზე ხშირად წარბები);
- გულები - გულის თანდაყოლილი დაავადება (პარკუჭთაშუა ძგიდის დეფექტი);
- შარდის ორგანოები - თირკმელების პათოლოგიები და გენიტალური ორგანოების პათოლოგიური განვითარება.
ბავშვის დაბადებამდე პატაუს სინდრომის არსებობის საიმედოდ დადგენის მიზნით, ტარდება პრენატალური სკრინინგი და კარიოტიპის ანალიზი დაბადების შემდეგ.
გენეტიკური დეტალები
ძირითადად, არსებობს ტრიზომიის ორი გენეტიკური ფორმა მეცამეტე ქრომოსომაზე:
- მარტივი ტრიზომია - ერთი და იმავე სახეობის სამი ქრომოსომა თავისუფლად არსებობს და აცნობიერებს მათ გენეტიკურ პოტენციალს.
- რობერტსონის ტრანსლოკაცია - ორი ქრომოსომა რჩება თავისუფალი, ხოლო მესამე გრძელ მკლავებთან ერთად ერწყმის სხვა აკროცენტრულ ქრომოსომას (მაგალითად, 14 ან 21). ვინაიდან მოკლე მკლავებში აკროცენტრულ ქრომოსომებს აქვთ მხოლოდ rRNA გენები, რომლებიც განმეორებით დუბლირებულია კარიოტიპში, მათი ფუნქციონირება უმეტეს შემთხვევაში შენარჩუნებულია.
ნებისმიერ შემთხვევაში, პატაუს სინდრომის მქონე პაციენტის კარიოტიპი განისაზღვრება ფორმულით 47 XX (XY) 13+. ზოგჯერ არის არარობერცონული ტრანსლოკაციების შემთხვევები, ტრიზომია 13-ის იზოქრომოსომული და მოზაიკური ფორმები.
პატაუს სინდრომის გენეტიკურ სახეობებში პათოლოგიური სურათი და სიმპტომები არ განსხვავდება. პაციენტების 3/4-ში აღმოჩენილია დამატებითი 13 ქრომოსომა, პაციენტების დარჩენილი მეოთხედი განიცდის ტრანსლოკაციაში 13 წყვილი ქრომოსომის ჩართვას, რაც შემთხვევათა 75%-ში განპირობებულია დენოვო მუტაციით (ახალი, თვითწარმოქმნილი) - ე.წ "გენეტიკური შეცდომა". პატაუს სინდრომის მემკვიდრეობითი კვლევები აჩვენებს, რომ ტრისომიის 13 შემთხვევის დარჩენილი 25% განპირობებულია ტრანსლოკალიზებული მეცამეტე ქრომოსომის გადაცემით ერთ-ერთი მშობლისგან.მომდევნო ბავშვში განმეორების რისკი (დაბრუნების რისკი) არის 14%.
პატაუს სინდრომის სიმპტომები
პატაუს სინდრომს აქვს მრავალი დამახასიათებელი თვისება, რომელიც ვლინდება ბავშვის დაბადებამდე და მის შემდეგ:
- შემთხვევათა ნახევარში ფიქსირდება ორსულობის ისეთი გართულება, როგორიცაა პოლიჰიდრამნიოზი - ამნისტიური სითხის ოდენობის სიჭარბე ამნიონის ღრუში, ორსულობის გარკვეული პერიოდისთვის დამახასიათებელი. განისაზღვრება ამნისტიური სითხის ინდექსით, გამოითვლება ნაყოფის ულტრაბგერითი გამოკვლევის დროს.
- ახალშობილ ბავშვებს ტრისომიით 13 აქვთ დაახლოებით 2,5 კგ-ის ნაკლებობა.
- დეფექტები, რომლებიც მიუთითებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის არასაკმარის ფორმირებაზე: წინაგულების ან პარკუჭის ძგიდის დეფექტი, სისხლძარღვთა ტრანსპოზიცია, ერთი ჭიპის არტერია, წარმოდგენილია პაციენტების 80%-ში.
- დეფექტების ყველაზე ფართო ჩამონათვალია რეგისტრირებული საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის და საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის მხრივ: დახრილი და დაბალი შუბლი, თვალის კაკლების შევიწროება და მათ შორის მანძილის დაქვეითება, ხიდის აწევა. ცხვირი, ცხვირის გაფართოება ძირში, ყურის დეფორმაცია, ტუჩის ნაპრალი, სასის ნაპრალი, სასის ნაპრალი, ზედმეტი თითები და ფეხის თითები, დამოკლებული კისერი, ჭიპის თიაქარი.
- ასევე ხშირია ოფთალმოლოგიური პათოლოგიები: რქოვანას გამჭვირვალეობა, თანდაყოლილი კოლობომა (ლინზის, ბადურის, მხედველობის ნერვის, ქოროიდის, ბროლის ან ქუთუთოს გაყოფა), რაც ხდება თვალის ჭიქის არასწორად დახურვის გამო, მიკროფთალმია. (თვალის კაკლის თანდაყოლილი შემცირება).
- საჭმლის მომნელებელი სისტემის ზოგიერთ ორგანოში წარმოიქმნება მძიმე პათოლოგიური პროცესები: პანკრეასის ფიბროკისტოზური წარმონაქმნები, დამატებითი ელენთა განვითარება.
- გენიტალური ორგანოები და თირკმელები განიცდიან შარდსასქესო სისტემას. თირკმელების ზომა აღემატება ნორმას, მათ კორტიკალურ ქსოვილში წარმოიქმნება ცისტები, ხოლო ორგანოების სხეულებს აქვთ ზედმეტად ძლიერი დაყოფა წილებად. სასქესო ორგანოები არანორმალურად გადიდებულია ან დეფორმირებულია.
- მძიმე გონებრივი და მოტორული ჩამორჩენა დამახასიათებელია ყველა გადარჩენილი ბავშვისთვის სრული პატაუს სინდრომით - მათი მდგომარეობა ხასიათდება როგორც იდიოტიზმი. ამას თან ახლავს ცენტრალური ნერვული სისტემის განვითარების ისეთი პათოლოგიები, როგორიცაა მიკროცეფალია (თავის ტვინის განუვითარებლობა) და ჰოლოპროენცეფალია (ცერებრალური ნახევარსფეროების ფორმირების დარღვევა).
ზოგიერთ შემთხვევაში, პატაუს სინდრომის ზოგიერთი სიმპტომი ემთხვევა სხვა თანდაყოლილ მანკებს, რომლებიც დამახასიათებელია რიგი დაავადებებისათვის, მაგალითად, მორის და მეკელის სინდრომები ან ოპიცის ტრიგონოცეფალია. დაავადების სწორად, ზუსტად და საიმედოდ დასადგენად აუცილებელია კარიოტიპის შესწავლა. მაშინაც კი, თუ ორსულობა ოპერაციულად შეწყდა ან ბავშვი მოკლე დროში გარდაიცვალა, აუცილებელია ქრომოსომული დაავადების ციტოგენეტიკური დიაგნოზის ჩატარება, რაც აუცილებელია მშობლების საფრთხის შესახებ გასაფრთხილებლად და მისი ალბათობის დასადგენად..
პატაუს სინდრომის მიზეზები
ნაყოფის განუვითარებლობის ყველა ზემოთ აღწერილი დესტრუქციული თავისებურებების მთავარი მიზეზი არის მესამე მეცამეტე ქრომოსომა. ვარაუდობენ, რომ დამატებითი ასლის გამო, უჯრედებს ართულებს გენომის კითხვას, რაც ხელს უშლის ქსოვილების ნორმალურ ფორმირებას და მათი ზრდისა და განვითარების დროულად დასრულებას.
მეიოზში მეცამეტე ქრომოსომის გაუქმების ზუსტი მიზეზების შესახებ კვლევა არ ჩატარებულა, რადგან ეს მოითხოვს მონაცემთა ფართომასშტაბიანი შეგროვების ორგანიზებას ყველა შემთხვევაში და შედარებას სხვადასხვა მონაცემებთან გენომზე მოქმედი სავარაუდო ფაქტორების შესახებ.. სიტუაციას ართულებს ის ფაქტიც, რომ ზუსტად არ არის ცნობილი, როდის ხდება ზემოაღნიშნული უკმარისობა - ჩანასახოვანი უჯრედების ფორმირების ეტაპზე თუ ზიგოტის წარმოქმნის დროს. ისტორიის მონაცემების უფრო მარტივმა ანალიზმა მეცნიერებს საშუალება მისცა დაასკვნათ, რომ ტრიზომია 13-ის განვითარების შანსი იზრდება დედის ასაკთან ერთად, თუმცა ეს კავშირი ნაკლებად მნიშვნელოვანია, ვიდრე დაუნის სინდრომის გამოვლენის დადასტურებული დამოკიდებულება.
ვარაუდობენ, რომ პატაუს სინდრომი შეიძლება გამოწვეული იყოს იონიზირებული გამოსხივებით, ინფექციური დაავადებებით, სხვადასხვა ტოქსიკური ნივთიერებების ზემოქმედებით, გარემოს არახელსაყრელი ეკოლოგიური მდგომარეობისა და მავნე ჩვევებითაც კი.
ბევრი მეცნიერი ამტკიცებს, რომ ზემოთ აღწერილი ჩანასახის ან ჩანასახოვანი უჯრედების მუტაცია ხდება შემთხვევით, ისევე როგორც ბევრი სხვა დენოვო მუტაცია, რომლის მიმართაც ყველა ადამიანი მგრძნობიარეა.აქედან გამომდინარეობს, რომ პატაუს სინდრომი არის ბუნებრივი გადახრა თითოეული სახეობისთვის, რაც უმნიშვნელო ალბათობით შეიძლება დაემართოს ნებისმიერ ადამიანს.
ეს შეიძლება ითქვას სრულ ტრისომიაზე 13, მაგრამ დაავადების ფორმა დაბალანსებული ტრანსლოკაციით არის მემკვიდრეობითი. ეს შეიძლება მოხდეს ბავშვში მცირე ალბათობით, ან შეიძლება მემკვიდრეობით გადავიდეს სინდრომის გამოვლენის გარეშე, რადგან „მესამე დამატებითი“ქრომოსომა მე-13 ამ შემთხვევაში ასოცირდება სხვა ქრომოსომასთან და საშიშია მხოლოდ შემდეგი თაობისთვის.
პატაუს სინდრომის დიაგნოზი
13 ტრიზომიაზე ეჭვის დასადასტურებლად ან გასაქარწყლებლად, როგორც ემბრიონის სხვა გენეტიკური დაავადებების შემთხვევაში (ედვარდსის სინდრომი, დაუნის სინდრომი და ა.შ.), აუცილებელია სკრინინგი.
დიაგნოსტიკა იწყება ულტრაბგერითი გამოკვლევით და სპეციალური ბიოქიმიური მარკერების ანალიზით, რომლებიც საშუალებას გაძლევთ დაახლოებით გამოთვალოთ დაავადების რისკი გამოკვლეული ქალის ბავშვში.
პირველი ეტაპის შედეგების მიხედვით, მომავალი დედა შეიძლება კლასიფიცირდეს რისკის ქვეშ.
ამ შემთხვევაში პრენატალური დიაგნოზი ტარდება ინვაზიური მეთოდებით:
- 8-12 კვირაზე - ქორიონული ვილუსის ბიოფსია;
- ამნიოცენტეზი 14-18 კვირაზე;
- მეოცე კვირის შემდეგ - კორდოცენტეზი.
ნაყოფის ბიოლოგიური მასალებიდან მიღებულ ნიმუშებს უტარდებათ ოპერაციები მეცამეტე ქრომოსომის ტრიზომიის მოსაძებნად, კარიოტიპის ანალიზის გამოყენებით ქრომოსომების დიფერენციალური შეღებვით ან PCR დიაგნოსტიკით.
თუ სპეციალისტმა ექოსკოპიაზე ვერ აღმოაჩინა დამატებითი გამოკვლევების მიზეზები და არ ჩაუტარდა პრენატალური დიაგნოზი, ნეონატოლოგს შეუძლია დაადგინოს ჩვილში გენეტიკური ანომალია კლინიკური სიმპტომებისა და დერმატოგრაფიული ცვლილებების გამო. თუმცა, მხოლოდ კარიოტიპის ანალიზი შეიძლება იყოს საფუძველი მეცამეტე ქრომოსომაზე ტრიზომიის დიაგნოზის დასადასტურებლად.
პატაუს სინდრომის მკურნალობა
ქრომოსომული დარღვევების გამოსწორება შეუძლებელია. სხვადასხვა სპეციალისტთა ჯგუფის კომპლექსური სამუშაოა პაციენტის ჯანმრთელობის მუდმივი მონიტორინგი და ოჯახის მხარდაჭერა. ამ დროისთვის მედიცინას არ გააჩნია ინსტრუმენტები, რომლებსაც შეუძლიათ გავლენა მოახდინონ სხეულზე გენეტიკურ დონეზე და პატაუს სინდრომის ქრომოსომული დარღვევები გავლენას ახდენს უჯრედების უმეტესობაზე.
ზოგადად, პატაუს სინდრომის მქონე ადამიანების პროგნოზი იმედგაცრუებულია - 15%-ზე ნაკლები გადარჩება ხუთ წლამდე, ხოლო ჯანდაცვის სისტემის მაღალი დონის მქონე ქვეყნებში პაციენტების 2-3% გადარჩება ათი წლის ასაკი. ამავდროულად, ბავშვებს სჭირდებათ მუდმივი მოვლა და სასიკვდილო ორგანოს დაზიანების არარსებობის შემთხვევაშიც კი აწუხებთ ფსიქიკური აშლილობა და ვერასდროს შეძლებენ სოციალურად ადაპტაციას და საკუთარ თავზე ზრუნვას.
გამოჯანმრთელების შანსი არ არის, ერთადერთი რაც შეიძლება გაკეთდეს პაციენტისთვის არის ცხოვრების პირობების გაუმჯობესება, მდგომარეობისა და თანმხლები დაავადებების გამოსწორება. ამ დაავადების მქონე ბავშვები მუდმივად უნდა შემოწმდეს პედიატრთან, ნევროლოგთან, ოფთალმოლოგთან, გენეტიკოსთან, ოტოლარინგოლოგთან და სხვა სპეციალისტებთან. გულის, თირკმელებისა და მუცლის ღრუს ორგანოების პათოლოგიების გამოსწორების ოპერაცია ტარდება ზოგადი ქირურგის მითითებით.
ამგვარად, პატაუს სინდრომის მქონე პაციენტის სიცოცხლისუნარიანობის შენარჩუნება შეუძლებელია რამდენიმე სპეციალისტის მონაწილეობისა და მათი ურთიერთქმედების გარეშე, ვინაიდან ქრომოსომულმა ანომალიებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს სხვადასხვა ორგანოებსა და სისტემებზე და დაარღვიოს მათი მუშაობა.
